Μετά την Αγία Σοφία, ένα αναντικατάστατο δείγμα της ύψιστης βυζαντινής τέχνης, ένα μοναδικό σωζόμενο σύνολο παλαιολόγειων ψηφιδωτών και η αποτύπωση του υψηλού επιπέδου της βυζαντινής διανόησης χάνονται καθώς μετατρέπεται σε τζαμί και η κωνσταντινουπολίτισσα Μονή της Χώρας
Είναι κοινό μυστικό. Οι μέχρι τώρα επισκέπτες της Κωνσταντινούπολης μπορεί να έσπευδαν πρώτα στο παγκόσμιο σύμβολο του Βυζαντίου και της Ορθοδοξίας, την Αγία Σοφία, αλλά εντυπωσιάζονταν από την περίφημη Μονή της Χώρας.
Μιλάμε για τα δύο τεράστιας σημασίας μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς που μετατρέπονται σε τζαμιά, χάνοντας τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής χριστιανικής τέχνης, θύματα μιας μισαλλόδοξης μανίας εθνικιστικής επίδειξης από το καθεστώς Ερντογάν.
Ειδικά για τη Μονή της Χώρας μιλάμε για το Καριγιέ Τζαμί. Με πολύ λιγότερο – διεθνή – ντόρο ο «Σουλτάνος» έχει ήδη «εξισλαμίσει», πριν από αυτά, δύο ακόμη σημαντικά (όχι μόνον για τους βυζαντινολόγους) χριστιανικά μνημεία: Την Αγία Σοφία Τραπεζούντος, η οποία λειτουργούσε ως μουσείο, όπως η Αγία Σοφία στην Πόλη και τη Μονή Στουδίου, στον Ξηρόλοφο, τον έβδομο λόφο της επταλόφου Κωνσταντινούπολης, αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη Βαπτιστή, που ήταν κλειστή τα τελευταία χρόνια για εργασίες συντήρησης, όπως και η Μονή της Χώρας.
Κάποιοι δε, λιγότερο αισιόδοξοι, προβλέπουν ότι θα ακολουθήσουν και άλλα βυζαντινά μνημεία το δρόμο της ερντογανικής μετατροπής σε τζαμιά. Εντυπωσιάζονταν, έγραψα, οι επισκέπτες της Πόλης από τη Μονή της Χώρας. Και μάλλον θα πρέπει να εξηγηθώ. Δεν μιλάμε για τον εντυπωσιασμό από ένα λαμπρό βυζαντινό μοναστήρι. Ή μόνον από τα ψηφιδωτά του. Μάλλον διαισθητικά ένιωθαν εκείνο που γνωρίζουν και εκτιμούν οι ανά τον κόσμο βυζαντινολόγοι. Την αξία και τη σημασία του
Το υποβλητικό εσωτερικό της Μονής Χώρας με το μοναδικό σωζόμενο ολοκληρωμένο σύνολο ψηφιδωτών της παλαιολόγειας βυζαντινής τέχνης «Η Μονή της Χώρας», μου εξηγεί η δρ. βυζαντινολόγος και πλέον διευθύντρια του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Φλώρα Καραγιάννη, «είναι μία ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης πάμπολλων καλλιτεχνών του Βυζαντίου, οι οποίοι ορμώμενοι από την ψηφιδωτή τέχνη της μετέφεραν σε όλες τις άκρες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τι εστί ορθόδοξη τέχνη.
Στην περίπτωσή της εκφράζεται πλήρως η έννοια του προτύπου». Ένα το κρατούμενο, λοιπόν. Η Μονή πρότυπο. Το πρότυπο που «εξακτινώθηκε στα πέρατα της οικουμένης». Όμως, ακόμη και αυτό το μεγάλο ατού για την παγκόσμια ιστορία της τέχνης μπορεί να είχε σμικρυνθεί, αν δεν υπήρχε ένα άλλο ατού: «Δεν σώζονται ψηφιδωτά τόσο μεγάλης αξίας, και μάλιστα εν συνόλω, που να δίνουν το στίγμα της καλύτερης ποιοτικά τέχνης του Βυζαντίου».
Σε αντίθεση δε με την Αγία Σοφία, η Μονή της Χώρας διασώζει και διατηρεί ακέραιο ένα πολύ ολοκληρωμένο σύνολο αυτής της, παλαιολόγειας, τέχνης. Κάτι που δεν συμβαίνει σε άλλο βυζαντινό μνημείο, παρά μόνον η Μονή Παμμακαρίστου. Χώρια ότι στην Αγία Σοφία δεν έχουμε καν ενιαία εικονογράφηση, όπως εδώ. Και δεν διασώζει παλαιολόγεια ψηφιδωτά του 14ου αιώνα. Η Μονή της Χώρας είναι αφιερωμένη στο Χριστό, «ως χώρα των ζώντων» και στην Παναγία, «ως χώρα του αχωρήτου».
Και συνυπάρχουν σε ένα από τα εντυπωσιακά, πολύτιμα ψηφιδωτά της Και η Φλώρα Καραγιάννη το εξηγεί παραπέρα: «Στη Μονή της Χώρας φτάνει ύστερα από τόσους αιώνες και καταλήγει η εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης στη δεκαετία του 1320 (συν πλην)». Το δε σύνολο των ψηφιδωτών απεικονίζει αυτή την κατάληξη, «ως προς τον τρόπο της ορθόδοξης απεικόνισης, ως προς τις μορφές, τον ιδεαλισμό, την κίνηση, το πέρασμα στην τέταρτη διάσταση, το θεολογικό μήνυμα που αποτυπώνεται». «Είναι κρίμα και θλιβερό να χαθεί αυτό το πρότυπο, το οποίο μιμήθηκε όλος ο κόσμος της Ανατολής.
Είναι τεράστιο πισωγύρισμα, που ποτέ δεν το είχαμε φανταστεί οι βυζαντινολόγοι σε όλο τον κόσμο, από την Αμερική ως την Ιαπωνία που είμαστε σοκαρισμένοι», μου λέει η Δρ. Φλώρα Καραγιάννη.
Η Μονή της Χώρας, σημειώνει, είναι αφιερωμένη «στο Χριστό, ως χώρα των ζώντων, δηλαδή όλων των ανθρώπων και στην Παναγία, ως χώρα του αχώρητου», του Χριστού που δεν χωρά. «Η τέχνη της δεν είναι απλά εικονιστική, αλλά αποτυπώνει και το λόγιο επίπεδο του Βυζαντίου». Άλλο ένα ατού, λοιπόν.
«Ο Θεόδωρος Μετοχίτης (σ.σ.: 1270-1332, ο χορηγός και εμπνευστής της) ήταν και σπουδαίος φιλόλογος της εποχής, εκτός από Λογοθέτης στην Αυλή». Εξ ου και η Μονή της Χώρας «αποτυπώνει και το υψηλό επίπεδο της βυζαντινής αυτοκρατορικής διανόησης». Και μία ακόμη μοναδικότητα:
«Στον εξωνάρθηκα, η Μονή, διασώζει ένα σύνολο από τις σπανιότερες εικονογραφίες της Παναγίας. Με εικόνες σπάνιες, όπως η αγαπημένη μου Επταβηματούσα, με την Παναγία ως παιδί να κάνει τα πρώτα της επτά βήματα και οι γονείς της να την παρακολουθούν να μην πέσει».
Οι ανά τον κόσμο βυζαντινολόγοι ελπίζουν, όπως και η διευθύντρια του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων Φλώρα Καραγιάννη, ότι η Μονή της Χώρας θα είναι το τελευταίο δείγμα της μισαλλόδοξης μανίας Ερντογάν. «Αν και δεν το νομίζω», μου λέει στο τέλος της κουβέντας μας. Προβλέποντας ότι θα πάρει σειρά και η Μονή Παμμακαρίστου, στη συνοικία Φατίχ της Κωνσταντινούπολης.
Protagon